Course Content
संस्कृताध्ययनविधि
0/30
Environmental Studies
English Language and Linguistics
National Movement 1
Private: BA Sanskrit
About Lesson

Unit-3

कृञ्धातुः (उभयपदी) परस्मैपदे-दशलकारेषु।

उद्देश्यानि।(Learning Outcomes)

  • डुकृञ् करणे इति परस्मैपदी धातोः दशलकाराणां रूपाणि गृह्णाति।
  • क्रियापदं सुष्ठु सुव्यक्तं च प्रयुङ्क्ते।
  • भूत-वर्तमान-भविष्यकालानां ज्ञानेन भाषणं संस्कृतभाषायां कर्तुं शक्यते।

प्राग्व्यपेक्षाः (Prerequisites)

हे छात्रा:,
वन्द् धातूनां दशलकाराणां रूपाणि पठितम्।उभयपदिनं डुकृञ् धातुमधिकृत्य पठाम:। इदानीं परस्मैपदि डुकृञ् धातुमधिकृत्य पठाम:। श्रद्धया पठन्तु।

मुख्यपदानि (Key terms) 

डुकृञ् करणे धातुः, परस्मैपदी, करोति, चकार, कर्ता, करिष्यति।

Discussion

                   डुकृञ् करणे इति धातु:। परस्मैपदी लट्रूपाणि।
                     एकवचनम्        द्विवचनम्       बहुवचनम्
प्रथमपुरुष
:        करोति                कुरुत:            कुर्वन्ति
मध्यमपुरुष:      करोषि                 कुरुथ:            कुरुथ
उत्तमपुरुष:       करोमि                  कुर्व:               कुर्म:।

                      डुकृञ् करणे परस्मैपदी लिट्रूपाणि
                       एकवचनम्        द्विवचनम्       बहुवचनम्
प्रथमपुरुष
:          चकार             चक्रतु:              चक्रु:
मध्यमपुरुष:        चकर्थ              चक्रथु:              चक्र
उत्तमपुरुष:         चकार- चकर    चकृव              चकृम।

                     डुकृञ् करणे परस्मैपदी लुट्रूपाणि।
                       एकवचनम्        द्विवचनम्       बहुवचनम्
प्रथमपुरुष
:         कर्ता                 कर्तारौ                कर्तार:
मध्यमपुरुष:       कर्तासि             कर्तास्थ:              कर्तास्थ
उत्तमपुरुष:        कर्तास्मि            कर्तास्व:              कर्तास्म:।

                     डुकृञ् करणे परस्मैपदी लुट्रूपाणि।
                       एकवचनम्        द्विवचनम्       बहुवचनम्
प्रथमपुरुष
:        करिष्यति            करिष्यत:           करिष्यन्ति
मध्यमपुरुष:       करिष्यसि           करिष्यथ:           करिष्यथ
उत्तमपुरुष:        करिष्यामि           करिष्याव:          करिष्याम:।

                     डुकृञ् करणे परस्मैपदी लुट्रूपाणि।
                       एकवचनम्        द्विवचनम्       बहुवचनम्
प्रथमपुरुष
:        करोतु-कुरुतात्     कुरुताम्           कुर्वन्तु
मध्यमपुरुष:      कुरु-कुरुतात्        कुरुतम्             कुरुत
उत्तमपुरुष:       करवाणि               करवाव             करवाम।

                      डुकृञ् करणे परस्मैपदी लङ्रूपाणि।
                       एकवचनम्        द्विवचनम्       बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:       अकरोत्              अकुरुताम्       अकुर्वन्
मध्यमपुरुष:     अकरो:               अकुरुतम्        अकुरुत
उत्तमपुरुष:       अकरवम्             अकुर्व              अकुर्म।

                      डुकृञ् करणे परस्मैपदीआशिर्लिङ्रूपाणि।
                       एकवचनम्        द्विवचनम्       बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:          क्रियात्              क्रियास्ताम्           क्रियासु:
मध्यमपुरुष:        क्रिया:                क्रियास्तम्           क्रियास्त
उत्तमपुरुष:         क्रियासम्            क्रियास्व                क्रियास्म।

                      डुकृञ् करणे परस्मैपदी विधिलिङ्रूपाणि।
                       एकवचनम्        द्विवचनम्       बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:          कुर्यात्             कुर्यास्ताम्       कुर्यु:
मध्यमपुरुष:        कुर्या:              कुर्यातम्         कुर्यात
उत्तमपुरुष:          कुर्याम्            कुर्याव             कुर्याम।

                       डुकृञ् करणे परस्मैपदी लुङ्रूपाणि।
                       एकवचनम्        द्विवचनम्       बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:     अकार्षीत्               अकाष्र्टाम्           अकार्षु:
मध्यमपुरुष:    अकार्षी:                अकाष्र्टम्            अकाष्र्ट
उत्तमपुरुष:     अकार्षम्                 अकाष्र्व               अकाष्र्म।

                     डुकृञ् करणे परस्मैपदी लृङ्रूपाणि।
                       एकवचनम्        द्विवचनम्       बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:      अकरिष्यत्            अकरिष्यताम्      अकरिष्यन्
मध्यमपुरुष:     अकरिष्य:             अकरिष्यतम्      अकरिष्यत
उत्तमपुरुष:       अकरिष्यम्            अकरिष्याव     अकरिष्याम।

हे शिष्या:,
प्रत्येकं लकाराणां प्रथमैकवचनश्रवणेन इतराणि रूपाणि स्मृतिमण्डले आयाति चेत् तदनुकूला पठनरीति: स्वीकर्तव्या।

पुनरावृत्तिः (Recap)

  • लट् करोति।
  • लिट् चकार।
  • लुट् कर्ता।
  • लृट् करिष्यति।
  • लोट् करोतु-कुरुतात्।
  • लङ् अकरोत्।
  • आशिर्लिङ् क्रियताम्।
  • विधिलिङ् कुर्यात्।
  • लुङ् आकार्षीत्।
  • लृङ् अकरिष्यत्।

वस्तुनिष्ठप्रश्नाः (Objective type questions)

१. त्वं किं ………………….. ? (वर्तमानकालस्य उचितं रूपं लिखत)
२. डुकृञ् धातो: लिटि परस्मैपदिमध्यमपुरुषैकवचनरूपं किम्?
३. कति वचनानि सन्ति?
४. कति लकारा:?
५. लट्लकार: कस्मिन् काले प्रयुज्यते?
६. प्रार्थनार्थे क: लकार:?
७. अकार्षी: इति पदस्य धातु कः?
८. अकाष्र्म इति शब्दस्य धातुपदलकारपुरुषवचनानि लिखत?
९. अकार्षी: इत्यस्य लकारः कः?
१॰ . डुकृञ् करणे परस्मैपदी लृङ् लकारस्य प्रथमपुरुषैकवचनरूपं किम्?

एकैकया खण्डिकया उत्तराणि लिखत।
(Answer the following questions in one or two sentences)

२. करिष्यति। (इतररूपाणि लिखत)

निर्दिष्टाभ्यासः (Assignments)

१. डुकृञ् करणे परस्मैपदी भविष्यकालरूपाणि लिखत।
२. कृञ् धातोःपरस्मैपदी लटि लङि च रूपाणि लिखन्तु।

उत्तराणि (Answer to Objective type questions)

१. करोषि।
२. चकर्थ।
३. त्रीणि वचनानि – एकवचनद्विवचनबहुवचनभेदात्।
४. दशलकारा: भाषायाम्।
५. वर्तमानकाले लट्लकार:।
६. प्रार्थनार्थे लोट्।
७. डुकृञ् धातुः परस्मैपदी लुङ् लकारः।
८. डुकृञ् धातुः परस्मैपदी लुङ् लकारः उत्तमपुरुष बहुवचनम्।
९. लुङ्।
१॰.अकरिष्यत्।

अधिकवाचनाय ग्रन्थाः (suggested Readings)

१. रामचन्द्र झा,‘रूपचन्द्रिका’ चौखम्बा संस्कृतसीरीस् ओफीस,् वाराणसी, 2011।
२. अप्पय्यदीक्षित:, सिद्धान्तकौमुदी बालमनोरमा तृतीय: भाग:, चौखम्बा,1969।
३. विद्यासागर् के.एल्.वी शास्त्री, धातुमञ्जरी, आर्. एस् वाद्यार् आण्ड् सन्स्,कल्पात्ति,पालक्काड्।