Course Content
संस्कृताध्ययनविधि
0/30
Environmental Studies
English Language and Linguistics
National Movement 1
Private: BA Sanskrit
About Lesson

Unit-4

68-75 श्लोकाः

उद्देश्यानि।(Learning Outcomes)

  •  महाकाव्येषु रघुवंशस्य प्राधान्यं जानाति।
  •  आधुनिकं भरणाधिकारिणं प्रति तुलनां करोति।
  •  काव्यरसानुभूतिं अनुभूयते।
  •  अलङ्कारप्रयोगे, विशिष्य उपमालङ्कारप्रयोगे कालिदासस्य प्रतिभां जानाति।
  •  नूतनपदावलीं वर्धयति।
  •  आशयावगति: जायते।
  •  धातुपदलकारपुरुषवचनानि जानाति।

प्राग्व्यपेक्षा: (Prerequisites)

कालिदासस्य रघुवंशे द्वितीयसर्गे नन्दिनीसेवां कविः वर्णयति। राज्ञः दिलीपस्य भक्तौ संतुष्टा नन्दिनी इष्टं वरं प्रार्थयितुं राजानमुपदिदेश। स्वभार्यायां सुदक्षिणायां ‘कुलवर्धकं पुत्रं वाञ्चामि’इत्युत्तरमवदत्। पुत्रप्राप्तिरूपं फलं प्राप्तुं नन्दिनी तमनुगृहीतवती।

मुख्यपदानि (Key terms) 

गुरवे, पपौ, प्रयुज्य,भर्तुः, सहिष्णुः, कर्शिताङ्गः, पौरैः, द्यौः।

Discussion 

६८. राजा गुरवे प्रियायै च धेनो: प्रसादं न्यवेदयत्।
                                                  तस्या: प्रसन्नेन्दुमुख:प्रसादं
                                                  गुरुर्नृपाणां गुरवे निवेद्य।
                                                   प्रहर्षचिह्नानुमितं प्रियायै
                                                   शशंस वाचा पुनरुक्तयेव।।६८।।
पदच्छेद: – गुरुर्नृपाणाम् – गुरु: + नृपाणाम्।
पुनरुक्तयेव – पुन: + उक्तया + इव
अन्वय:               अन्वयार्थ:
प्रसन्नेन्दुमुख:       – प्रसन्नवदन:
नृपाणां गुरु:        – भूपालानां चक्रवर्ती दिलीप:
प्रहर्षचिह्नानुमितं  – मुखरागादिलक्षणै: ऊहितं
तस्या:               – धेनो:
प्रसादं               – अनुग्रहं
पुन:                  – भूय:
उक्तया इव        – कथिता इव
वाचा                 – वाण्या
गुरवे                 – वसिष्ठाय
निवेद्य                – विज्ञाप्य
(पश्चात्) प्रियायै  – पुनःसुदक्षिणायै
शशंस               – अकथयत्।
सार: – दिलीप: यदा वसिष्ठसमीपम् आगत: तदा धेनो: मुखप्रसादात् वर: लब्ध: इति ज्ञातवान्। राजा गुरवे
तदनुग्रहकार्यं विज्ञाप्य सुदक्षिणायै पुन: कथितवान्।
विग्रह:- प्रसन्नेन्दुमुख: – प्रसन्नःइन्दुरिव मुखं यस्य स:।
क्रिया – शशंस – शंस् स्तुतौ पर-लिट्-प्र-पु-ए-व।
शशंस – शशंसतु: – शशंसु:।
व्याकरणविशेष: – गुरवे निवेद्य – अव नि पूर्वकस्य विध् धातो: प्रयोगे गुरुशब्दस्य चतुर्थी स्यात्।
अलङ्कार: – उत्प्रेक्षा।
६९. वसिष्ठेन कृताभ्यनुज्ञो राजा नन्दिनीस्तन्यं पपौ।
                                                   स नन्दिनीस्तन्यमनिन्दितात्मा
                                                  सद्वत्सलो वत्सहुतावशेषम्।
                                                  पपौ वसिष्ठेन कृताभ्यनुज्ञ:
                                                   शुभ्रं यशो मूर्तमिवातितृष्ण:।।६९।।
पदच्छेद: – नन्दिनीस्तन्यमनिन्दितात्मा – नन्दिनीस्तन्यम् + अनिन्दितात्मा।
मूर्तिमिवातितृष्ण: – मूर्तिम् अइव + अतितृष्ण:।
अन्वय:              अन्वयार्थ:
अनिन्दितात्मा       – अगर्हितस्वभाव:
सद्वत्सल:            – सज्जनप्रिय:
वसिष्ठेन                 – गुरुणा
कृताभ्यनुज्ञ:           – विहितानुमत:
स:                        – दिलीप:
वत्सहुतावशेषं       – वत्सपानहवनावशिष्टं
नन्दिनीस्तन्यं         – धेनुक्षीरं
शुभ्रं                    – धवलं
मूर्तं                    – मूर्तिमत्
यश: इव              – कीर्तिरिव
अतितृष्ण: (सन्) – अतिपिपासित: सन्
पपौ                     – पीतवान्।
सार: – गुरो: वसिष्ठस्य अनुमतिं प्राप्य अगर्हित: सज्जनानुरागी दिलीपराज: वत्सपीतावशिष्टं हुतावशिष्टं च
नन्दिन्या: औधस्यं नितरां तृषित: सन् मूर्तिमद्धवल: यश इव अपिबत्।
विग्रह: – अनिन्दितात्मा – अनिन्दित: आत्मा यस्य स:।
कृताभ्यनुज्ञ: – कृता अभ्यनुज्ञा यस्य स:।
वत्सहुतावशेषम् – वत्सहुतयो: अवशेषं वत्सहुतावशेषं, तत्।
नन्दिनीस्तन्यम् – नन्दिन्या: स्तेन भवम्।
अतितृष्ण: – अतिशयिता तृष्णा यस्य स:।
सद्वत्सल: – सत्सु वत्सल:।
क्रिया – पपौ – पा पाने पर-लिट्-प्र-पु-ए-व।
पपौ – पपतु: – पपु:।
अलङ्कार: – उत्प्रेक्षा।
७॰. प्रात: व्रतं समाप्य तौ दम्पती राजधानीं प्रति प्रस्थितौ।
                                                                     प्रातर्यथोक्तव्रतपारणान्ते
                                                                     प्रास्थानिकं स्वस्त्ययनं प्रयुज्य।
                                                                     तौ दम्पती स्वां प्रति राजधानीं
                                                                     प्रस्थापयामास वशी वसिष्ठ:।।७॰।।
पदच्छेद: – प्रातर्यथोक्तव्रतपारणान्ते – प्रात: + यथोक्तव्रतपारणान्ते।
अन्वय:                          अन्वयार्थ:
वशी वसिष्ठ:                 – जितेन्द्रिय: वसिष्ठमुनि:
प्रात:                          – प्रभाते
यथोक्तव्रतपारणान्ते       – पूर्वोक्तगोसेवारूपव्रतान्तभोजनान्ते
प्रास्थानिकं                   – प्रस्थानकालोचितं
स्वस्त्ययनं                   – आशीर्वादं
प्रयुज्य                          – दत्वा
तौ दम्पती                   – तौ सुदक्षिणादिलीपौ
स्वां राजधानीं प्रति         – स्वकीयां राजधानीम् अयोध्यां प्रति
प्रस्थापयामास                – प्रेषयामास।
सार: – इत्थं पारणायां समनुष्ठितायां सत्यां गुरुर्वसिष्ठ: प्रस्थानकालोचितां शुभाशिर्वादनं दत्वा सुदक्षिणादिलीपौ
अयोध्यां प्रति प्रेषयामास।
विग्रह: – वशी – वश: अस्य अस्ति इति वशी।
प्रास्थानिकम् – प्रस्थाने भवम्।
दम्पती – जाया च पतिश्च दम्पती।
क्रिया – प्रस्थापयामास – प्र अ स्था णिजन्तरूपम् पर-लिट्-प्र-पु-ए-व।
प्रस्थापयामास – प्रस्थापयामासतु: – प्रस्थापयामसु:।

७१. राजा हुताशं धेनुं च प्रदक्षिणीकृत्य प्रतस्थे।
                                                      प्रदक्षिणीकृत्य हुतं हुताश-
                                                      मनन्तरं भर्तुररुन्धतीं च।
                                                      धेनुं सवत्सां च नृप: प्रतस्थे
                                                      सन्मङ्गलोदग्रतरप्रभाव:।।७१।।
पदच्छेद: – हुताशमनन्तरम् – हुताशम् + अनन्तरम्।
भर्तुररुन्धतीम् – भर्तु: + अरुन्धतीम्।
अन्वय:                           अन्वयार्थ:
नृप:                              – दिलीपराज:
हुतं                                 – तर्पितं
हुताशं                             – अÏग्न
अनन्तरं अरुन्धतीं च            – प्रदक्षिणानन्तरं गुरुपत्नीं अरुन्धतीं
भर्तु:                                  – स्वामिन: वसिष्ठस्य
सवत्सां धेनुं च                       – वत्ससहितां नन्दिनीञ्च
प्रदक्षिणीकृत्य                       – परिक्रम्य
सन्मङ्गलोदग्रतरप्रभाव: (सन्)     – मङ्गलाचारै: विवृद्धतेज: सन्
प्रतस्थे                                  – उपक्रान्तवान्।
सार: – दिलीप: तर्पिताÏग्न, गुरुं, गुरुपत्नीं, वत्सान्वितां धेनुं च सर्वान् क्रमश: प्रदक्षिणक्रियया पूजयित्वा सद्भि:
मङ्गलाचारै: समृद्धपुरुष: सन् आश्रमत: राजधानीं प्रति प्रतस्थे।
विग्रह: – हुताशम् – हुतम् अश्नानि इति हुताश:, तम् हुताशम्।
सवत्साम् – वत्सेन सह विद्यमाना सवत्सा, ताम्।
क्रिया – प्रतस्थे – प्र अ स्था गतिनिवृत्तौ आत्म-लिट्-प्र-पु-ए-व।
प्रतस्थे – प्रतस्थाते – प्रतस्थिरे।
व्याकरणविशेष: – प्रतस्थे – प्र पूर्वक स्था धातो: योगे आत्मनेपदम्।

७२. राजा धर्मपत्नीसहित: रथेन ययौ।
                                       श्रोत्राभिरामध्वनिना रथेन
                                       स धर्मपत्नीसहित: सहिष्णु:।
                                       ययावनुद्घातसुखेन मार्गं
                                       स्वेनेव पूर्णेन मनोरथेन।।७२।।
पदच्छेद: – ययावनुद्घातसुखेन – ययौ +अनुद्घातसुखेन।
स्वेनेव – स्वेन अ इव।
अन्वय:                            अन्वयार्थ:
धर्मपत्नीसहित:                   – सुदक्षिणासहित:
सहिष्णु:                           – सहनशील:
स:                                  – दिलीप:
श्रोत्राभिरामध्वनिना            – श्रवणाह्लादकरशब्देन
अनुद्घातसुखेन               – विघ्नरहितेन सुखेन
रथेन                               – स्यन्दनेन
स्वेन पूर्णेन मनोरथेन इव    – स्वकीयेन सफलेन मनोरथेन इव
मार्गं                               – अयोध्यापुरपथं
ययौ                                – अगच्छत्।
सार: – सपत्नीक: स: रथारूढ: प्रस्थित:। रथस्य स्तिमितगतिना स्निग्धस्वनेन च प्रचलितं प्रयाणं दिलीपस्य
सफलमनोरथेन सम्पन्नम् इव आसीत्।
विग्रह: – धर्मपत्नीसहित: – धर्मपत्न्या सहित:।
श्रोत्राभिरामध्वनिना – श्रोत्रयो: अभिराम: ध्वनि: यस्य स: श्रोत्राभिरामध्वनि:, तेन। मनोरथेन – मनस: रथ: मनोरथ:, तेन।
अलङ्कार: – उत्प्रेक्षा।
क्रिया – ययौ – या प्रापणे पर-लिट्-प्र-पु-ए-व।
ययौ – ययतु: – ययु:।
७३. प्रजा: तं तृप्तिमनाप्नुवद्भि: नेत्रै: पपु:।
                                              तमाहितौत्सुक्यमदर्शनेन
                                              प्रजा: प्रजार्थव्रतकर्शिताङ्गम्।
                                             नेत्रै: पपुस्तृप्तिमानाप्नुवद्भि-
                                             र्नवोदयं नाथमिवौषधीनाम्।।७३।।
पदच्छेद: – तमाहितौत्सुक्यमदर्शनेन – तम् + आहितौत्सुक्यम् + अदर्शनेन।
पपुस्तृप्तिमानाप्नुवद्भि: – पपु: + तृप्तिम् + अनाप्नुवद्भि:।
नाथमिवौषधीनाम् – नाथम् अइव + औषधीनाम्।
अन्वय:                        अन्वयार्थ:
अदर्शनेन                       – प्रवासनिमित्तेन दर्शनाभावेन
आहितौत्सुक्यम्               – जनितदर्शनोत्कण्ठम्
प्रजार्थव्रतकर्शिताङ्गंतं        – सन्तानार्थव्रतपालनेन कृशीकृतशरीरं
प्रजा:                           – जना:
तृप्तिम् अनाप्नुवद्भि: नेत्रै:    – तृप्तिम् अलभमानै: नेत्रै:
नवोदयं                          – नवाभ्युदयं
ओषधीनां नाथम् इव        – सोमम् इव
तं                                 – राजानं
पपु:                             – सतृष्णम् अवलोकितवन्त:।

सार: – यथा कृष्णपक्षे चन्द्रस्य अदर्शनात् उत्कण्ठा भवति, तथा राज्ञ: अदर्शनात् प्रजा: उत्कण्ठिता: आसन्।
प्रजार्थं व्रतम् आचरितवान् दिलीप: कृशकाय: सञ्जात:। इदानिम् उदयन्तं चन्द्रमिव प्रशोभमानं दिलीपं
प्रजा: साकूतमवलोकितवन्त:।
विग्रह: – अदर्शनेन – न दर्शनम् अदर्शनम्, तेन।
प्रजार्थव्रतकर्शिताङ्गम् – प्रजार्थव्रतेन कर्शितम् अङ्गं यस्य स:, तम्।
अनाप्नुवद्भि: – न आप्नुवन्त: अनाप्नुवन्त:,तै:।
नवोदयम् – नव: उदय: यस्य स: नवोदय:, तम्।
अलङ्कार: – उपमा।
क्रिया – पपु: – पा पाने पर-लिट्-प्र-पु-ब-व।
पपौ – पपतु: – पपु:।

७४. पुरं प्रविश्य स: पुनरपि स्वभुजे भूमेर्धुरमाससञ्ज।
                                                                   पुरन्दरश्री: पुरमुत्पताकं
                                                                    प्रविश्य पौरैरभिनन्द्यमान:।
                                                                    भुजे भुजङ्गेन्द्रसमानसारे
                                                                    भूय: स भूमेर्धुरमाससञ्ज।।७४।।
पदच्छेद: – पुरमुत्पताकम् – पुरम् +उत्पताकम्।
पौरैरभिनन्द्यमान: – पौरै: + अभिनन्द्यमान:।
भूमेर्धुरमाससञ्ज – भूमे: + धुरम् + आससञ्ज।
अन्वय:                       अन्वयार्थ:
पुरन्दरश्री:                  – इन्द्र इव ऋद्धिमान्
स:                           – दिलीपचक्रवर्ती
पौरै:                         – अयोध्यावासिभि:
अभिनन्द्यमान:           – आशंस्यमान:
उत्पताकं                 – उच्छ्रितध्वजं
पुरं                          – नगरं
प्रविश्य                   – उपगम्य
भुजङ्गेन्द्रसमानसारे    – सर्पराजस्य आदिशेषस्य तुल्यबले
भुजे                        – बाहौ
भूय:                      – पुन:
भूमे:                      – पृथिव्या:
धुरं                         – भारं
आससज्ज               – स्थापितवान्।
सार: – अनुष्ठितव्रत: प्राप्तवर: देवेन्द्रतुल्य: दिलीप: राजधानीं प्रत्यागत्य भूय: राज्यभारं भुजगेन्द्रसदृशे स्वभुजे
आरोपितवान्। प्रजा: तम् अभिनन्दन्ति स्म।
विग्रह: – पौरै: – पुरे भवा: पौरा:, तै:।
उत्पताकम् – उच्छ्रिता: पताका: यस्मिन् तत् उत्पताकम्।
क्रिया – आससञ्ज – आङ्पूर्वक सज् गतौ पर-लिट्-प्र-पु-ए-व।
आससज्ज – आससज्जतु: – आससज्जु:।

७५. अथ नरपतिकुलभूत्यै राज्ञी गर्भमाधत्त।
                                   अथ नयनसमुत्थं ज्योतिरत्रेरिव द्यौ:
                                   सुरसरिदिव तेजो वह्निनिष्ठ्यूतमैशम्।
                                  नरपतिकुलभूत्यै गर्भमाधत्त राज्ञी
                                  गुरुभिरभिनिविष्टं लोकपालानुभावै:।।७५।।
पदच्छेद: – ज्योतिरत्रेरिव – ज्योति: + अत्रे: +इव।
सुरसरिदिव – सुरसरित् +इव।
गुरुभिरभिनिविष्टम् – गुरुभि: + अभिनिविष्टम्।

अन्वय:            अन्वायार्थ:
अथ                 – अनन्तरं
द्यौ:                 – आकाशं
अत्रे:               – अत्रिमुने:
नयनसमुत्थं       – नेत्रोत्पन्नं
ज्योति: इव       – प्रकाशमिव
सुरसरित्         – मन्दाकिनी
वह्निनिष्ठ्यूतं     – अग्निप्रक्षिप्तं
ऐशं तेज: इव     – महेशतेज: इव
राज्ञी                  – सुदक्षिणा
नरपतिकुलभूत्यै    – दिलीपकुलैश्वर्याय
गुरुभि:                 – महद्भि:
लोकपालानुभावै:   – अष्टलोकपालतेजोभि:
अभिनिविष्टं          – अनुप्रविष्टं
गर्भम् आधत्त       – गर्भं धृतवती।
सार: – यथा आकाशम् अत्रिमुने: नयनोत्पन्नम् इन्दुं धारयति, यथा भागीरथी पावकप्रक्षिप्तस्कन्दोत्पादकं
शिवसम्बन्धि तेज: दधार, तथैव राज्ञी सुदक्षिणापि दिलीपकुलभूतये महद्भि: अष्टलोकपालानां तेजोभि:
अनुप्रविष्टं गर्भं धृतवती।
क्रिया – आधत्त – आङ् पूर्वस्य डुधाञ् धारणे आत्म-लङ्-प्र-पु-ए-व।
आधत्त – आदधतां – अदधत।
वृत्तम् – मालिनी। ननमयययुतेयं मालिनी भोगिलोकै:।

पुनरावृत्तिः (Recap)

  • राजा दिलीपः राजधानीं प्रति गन्तुं आरभाते।
  • दिलीपः कामधेनुसुतां नन्दिनीं गुरुं गुरुपत्नीं च नमस्कृतवान्।
  • राजा दिलीपः राज्यकार्येषु पुनरपि व्यापृतवान्।
  • यथाकालं अत्रेः ज्योतिरिव राज्ञी सुदक्षिणा गर्भमादत्त ।

वस्तुनिष्ठप्रश्नाः (Objective type questions)

१. औधस्यमिच्छामि तवोपभोक्तुम् – कदा?
२. तौ दम्पती स्वां प्रति राजधानीं ययतु: – कुत्र?
३. कां परिरक्षितुं दिलीपः स्वशरीरं समर्पितवान्?
४. कस्य मनोरथसाफल्यं अभवत् ?
५. काः दिलीपं साकूतं अवलोकितवन्तः?

एकेन वाक्येन द्वाभ्यां वा उत्तराणि लिखत।(Answer the following questions in one or two sentences)

१. दिलीप: नन्दिनीं कीदृशं तनयं याचितवान्?
२. सन्तानकामं राजानं नन्दिनी किमादिदेश?
३. पपौ वसिष्ठेऩ कृताभ्यनुज्ञ: – किं पपौ? क:?
४. प्रतस्थे सन्मङ्गलोदग्रतरप्रभाव: – क:? किं कृत्वा?
५. शशंस वाचा पुनरुक्तयेव – क:? कस्यै?

निर्दिष्टाभ्यासः (Assignment)

१.नन्दिनीदिलीपयो: भाषणम्।
२.कालिदासस्य रघुवंशमहाकाव्ये चतुर्थसर्गे वर्तमानानां प्रथमानां एकादशश्लोकादारभ्य विंशतिः पर्यन्तानां
      श्लोकानां पठनं कार्यम्।

उत्तराणि (Answer to Objective type questions)

१. वत्सस्य होमार्थविधे: च शेषम्।
२. अयोध्याम्
३. नन्दिनीम्
४. दिलीपस्य।
५. प्रजाः।

अधिकवाचनाय ग्रन्थाः (suggested Readings)

१. कालिदास:, रघुवंशमहाकाव्यम्, सर्ग: द्वितीय:, व्याख्या टि.के.रामचन्द्र अय्यर्, आर्.एस्.वाध्यार् आन्ड्
       सन्स्, कल्पात्ति, पालक्काट्,2013।
२. कालिदास:, रघुवंशमहाकाव्यम्, व्याख्या,कुट्टिकृष्णमारार्, मातृभूमि पब्लिक्केषन्स्, कोट्टयम्।
३. कालिदासः, रघुवंशमहाकाव्यम्,हिंदी टीका, श्रीब्रह्मशङ्करमिश्रः साहित्यशास्त्री.चौखम्बा संस्कृतसीरीज़
       बनारस्।