Course Content
संस्कृताध्ययनविधि
0/30
Environmental Studies
English Language and Linguistics
National Movement 1
Private: BA Sanskrit
About Lesson

Unit-4

31-40 श्लोकाः

उद्देश्यानि।(Learning Outcomes)

  • पद्यं (श्लोकं)यतितालानुसारम् आलपति।
  • महाकविं कालिदासं, तस्य ग्रन्थान् च परिचिनोति।
  • महाकाव्येषु रघुवंशस्य प्राधान्यं जानाति।
  • आधुनिकं भरणाधिकारिणं प्रति तुलनां करोति।
  • काव्यरसानुभूतिं अनुभूयते।
  • अलङ्कारप्रयोगे, विशिष्य उपमालङ्कारप्रयोगे कालिदासस्य प्रतिभां जानाति।
  • नूतनपदावलीं वर्धयति।
  • आशयावगति: जायते।

प्राग्व्यपेक्षाः (Prerequisites)

महाकवेः कालिदासस्य रघुवंशे द्वितीयसर्गे राजा दिलीप: कुलगुरो: वसिष्ठस्य आश्रमम् उपेत्य कामधेनुसुतां नन्दिनीं परिसेवितुम् आरब्धवान्। यदा नन्दिनी निद्रां प्राप तदा कुशम् आस्तीर्य तस्या: सकाशं शेतवान् आसीत्। अतिप्रभाते महर्षिशिष्याणां मन्त्रोच्चारणध्वनिमाकण्र्य सुप्तोत्थित: महाराज: भूयोऽपि तस्या: परिचरणे श्रद्धावान् आसीत्। द्वाविंशे दिने हिमवतः एकां गुहांं प्रविष्टां धेनुं कश्चन सिंहः आक्रमितवान्। सिंहं हन्तुं उत्सुकस्य दिलीपस्य सर्वोऽपि प्रयत्नः निष्फलमभूत्। पुनः किं संभूतमितिइति अत्र वर्णयति।

मुख्यपदानि (Key terms) 

सक्ताङ्गुलि:, नखप्रभाभिः, मन्त्रौषधिभिः, पादपोन्मूलनशक्ति:, कुम्भोदरः, देवदारुवृक्षस्य त्वक्।

Discussion 

३१. दिलीपस्य दक्षिणकर: चित्रार्पितारम्भ इव अवतस्थे।
                                                         वामेतरस्तस्य कर: प्रहर्तु-
                                                         र्नखप्रभाभूषितकङ्कपत्रे।
                                                         सक्ताङ्गुलि: सायकपुङ्ख एव
                                                         चित्रार्पितारम्भ इवावतस्थे।।३१।।
पदच्छेद: – वामेतरस्तस्य – वामेतर: + तस्य।
सायकपुङ्ख एव -सायकपुङ्खः +एव
इवावतस्थे – इव +अवतस्थे।

अन्वय:                             अन्वयार्थ:
प्रहर्तु: तस्य                   – प्रहर्तुमिच्छो: दिलीपस्य
वामेतर: कर:                – दक्षिण: कर:
नखप्रभाभूषितकङ्कपत्रे     – नखकान्त्या प्रशोभितकङ्कपत्रे
सायकपुङ्खे एव            – बाणमूले एव
सक्ताङ्गुलि: (सन्)        – संलग्नाङ्गुलि: भूत्वा
चित्रार्पितारम्भ इव           – चित्रे आलिखितःइव
अवतस्थे                       – स्थितिं चकार।
सार: – सिंहं प्रहर्तुमिच्छन् राजा बाणम् उद्धर्तुं करं तूणीरे न्यस्तवान्। तदा तस्य नखकान्त्या प्रशोभितकङ्कपत्रे
बाणमूले सक्ताङ्गुलि: सन् चित्रार्पितारम्भ इव अवर्तत।
विग्रह: – सक्ताङ्गुलि: – सक्ता अङ्गुलि: यस्य स:।
चित्रार्पितारम्भ: – चित्रे अर्पित: आरम्भ: यस्य सः।
अलङ्कार: – उत्प्रेक्षा।
क्रिया – अवतस्थे – अव उपसर्गपूर्वक (ष्ठा गतिनिवृत्तौ) स्था धातो: लिट्-प्र-पु-ए-व।
अवतस्थे – अवतस्थाते – अवतस्थिरे।
अव इत्युपसर्गपूर्वक ष्ठा (स्था) धातो: ‘समवप्रविभ्य: स्थ:’इति सूत्रेण आत्मनेपदं लभते।

३२. बाहुस्तम्भेन राजा नष्टवीर्य: बभूव।
                                           बाहुप्रतिष्टम्भविवृद्धमन्यु:
                                           अभ्यर्णमागस्कृतमस्पृशद्भि:।
                                           राजा स्वतेजोभिरदह्यतान्त:
                                           भोगीव मन्त्रौषधिरुद्धवीर्य:।।३२।।
पदच्छेद: – अभ्यर्णमागस्कृतमस्पृशद्भि: – अभ्यर्णम् + आगस्कृतम् + अस्पृशद्भि:।
भोगीव – भोगी + इव।
अन्वय:                                  अन्वयार्थ:
बाहुप्रतिष्टम्भविवृद्धमन्यु:            – बाह्वोे: स्तम्भनेन प्रवृद्धरोेष:
मन्त्रौषधिरुद्धवीर्य: भोगी इव      – मन्त्रौषधिभ्यां प्रतिबद्धशक्ति: सर्प: इव
अभ्यर्णम्                               – समीपम्
आगस्कृतं                              – अपराधकारिणं
स्वतेजोभि:                             – स्वप्रभाभि:
अन्त: अदह्यत                        – स्वान्त: एव अतप्यत।
(बाहुस्तम्भेन राजा नष्टतेजोभिरन्तरदह्यत इति आशय:)
सार: – भुजस्तम्भनेन प्रवृद्धकोप: दिलीप: समीपस्थम् अपराधिनं स्वप्रभावेन स्पृष्टुमपि न शशाक इति चिन्तया मनसि महान् खेद: अजायत। मन्त्रौषधिभि: विनष्टवीर्य: सर्प इव।
अलङ्कार: – उपमा।
विग्रह: – रुद्धवीर्य: – रुद्ध: वीर्य: यस्य स:।
विवृद्धमन्यु: – विवृद्ध: मन्यु: यस्य स:।
क्रिया – अदह्यत – दह् भस्मीकरणे धातो: आत्मनेपदी कर्मणि लङ्-प्र-पु-ए-व।
अदह्यत – अदह्येतां – अदह्यन्त।

३३. सिंह: राजानं मनुष्यवाचा उवाच।
                                              तमार्यगृह्यं निगृहीतधेनु-
                                              र्मनुष्यवाचा मनुवंशकेतुम्।
                                              विस्माययन्विस्मितमात्मवृत्तौ
                                              सिंहोरुसत्वं निजगाद सिंह:।।३३।।
पदच्छेद: – तमार्यगृह्यम् – तम् +आर्यगृह्यम्।
विस्मितमात्मवृत्तौ – विस्मितम् + आत्मवृत्तौ।
अन्वय:                         अन्वयार्थ:
निगृहीतधेनु: सिंह:         – धेनुं बलात्कारेण गृहीत: सिंह:
आर्यगृह्यं                     – सज्जनश्रेष्ठं
मनुवंशकेतुं                 – रघुकुलचूडामणिं
सिंहोरुसत्वं                  – मृगराज इव पराक्रमशालिनं
आत्मवृत्तौ विस्मितं         – बाहुस्तम्भेन विस्मयाकुलं
तं                              – दिलीपराजं
विस्माययन्                  – आश्चर्यं जनयन्
निजगाद                     – उवाच।
सार: – उन्नतकुलजातंं मनुष्यकुलतिलकं सिंहोरुसत्त्वं बाहुस्तम्भनात् आश्चर्यान्वितं दिलीपराजम् इतोऽपि आश्चर्यं
प्रापयन् सिंह: मनुष्यवाचा अभाषत।
विग्रह: – मनुष्यवाचा – मनुष्यस्य वाक् मनुष्यवाक्, तया मनुष्यवाचा।
क्रिया – निजगाद – नि उपसर्गपूर्वक गद व्यक्तायां वाचि धातो: परस्मैैपदी लिट्-प्र-पु-ए-व।
निजगाद – निजगददु: – निजगदु:।

३४. दिलीपस्य अस्त्रप्रयोग: फलरहित: सञ्जात:।
                                                        अलं महीपाल तव श्रमेण
                                                        प्रयुक्तमप्यस्त्रमितो वृथा स्यात्।
                                                        न पादपोन्मूलनशक्तिरंह:
                                                        शिलोच्चये मूच्र्छति मारुतस्य।।३४।।
पदच्छेद: -अप्यस्त्रमित:- अपि + अस्त्रम् + इत:।
अन्वय:              अन्वयार्थ:
महीपाल               – पृथ्वीनाथ
तव श्रमेण अलं        – तव श्रमेण नास्ति प्रयोजनं  (साध्याभावात् श्रम: न कर्तव्य: इत्यर्थ:)
इत: मयि                 – अस्मिन् मयि
प्रयुक्तम् अपि अस्त्रं    – क्षिप्तम् आयुधम्
वृथा स्यात्                  – व्यर्थं भविष्यति
पादपोन्मूलनशक्ति:      – वृक्षोन्मूलनशक्ति:
मारुतस्य रंह:               – पवनस्य वेग:
शिलोच्चये                   – पर्वते
न मूच्र्छति                  – न प्रसरति।
सार: – हे राजन्, बाणप्रयोगेण अलम्। वृक्षोत्पाटनसमर्थ: वायु: शिलोच्चये असमर्थ:। बाणप्रयोगस्य निष्फलत्वं
भवत: शक्तिराहित्येन न, किन्तु मम प्रभाव: एव इति सिंह: राजानं वदति इति फलितोऽर्थ:।
विग्रह: – महीपाल: – मह्या: पाल:।
पादप: – पादै: पिबति इति पादप:।
अलङ्कार: – दृष्टान्त:। (चेद् बिम्बप्रतिबिम्बत्वं दृष्टान्तस्तदलङ्कृति:)
क्रिया – मूच्र्छति – मूच्र्छ मोहने धातो: पर-लट्-प्र-पु-ए-व।
मूच्र्छति – मूच्र्छत: – मूच्र्छन्ति।

३५. अहं अष्टमूर्तेः महादेवस्य किंकरः कुम्भोदर:।
                                                        कैलासगौरं वृषमारुरुक्षो:
                                                         पादार्पणानुग्रहपूतपृष्ठम्।
                                                         अवेहि मां किङ्करमष्टमूर्ते:
                                                         कुम्भोदरं नाम निकुम्भतुल्यम्।।३५।।
पदच्छेद: – किङ्करमष्टमूर्ते: – किङ्करम् + अष्टमूर्ते:।
वृषमारुरुक्षो: – वृषम् + आरुरुक्षो:।
अन्वय:                       अन्वयार्थ:
कैलासगौरं वृषं             – कैलासपर्वतसदृशं शुभ्रं ऋषभं
आरुरुक्षो: अष्टमूर्ते:       – आरोढुम् अभिलषत: परमशिवस्य
पादार्पणानुग्रहपूतपृष्ठं      – पादन्यासेन पवित्रीभूतं पृष्ठभागं
कुम्भोदरं नाम                – कुम्भोदरनामकं
किङ्करं                         – सेवकं
निकुम्भमित्रं                  – निकुम्भस्य मित्रं
माम् अवेहि                   – माम् जानीहि।
सार: – अहं वृषभारूढस्य अष्टमूर्ते: शिवस्य सेवक: कुम्भोदर: भवामि।
विग्रह: – कैलासगौरम् – कैलास इव गौरम्।
अष्टमूर्ते: – अष्टौ मूर्तय: यस्य स:, तस्य।
क्रिया – अवेहि – अव् अ इण् गतौ पर-लोट्-म-पु-ए-व।
अवेहि – अवेतां – अवेत।

३६. शिवेन पुत्रीकृत: देवदारु: पुरत: अस्ति।
                                                   अमुं पुर: पश्यसि देवदारुं
                                                    पुत्रीकृतोऽसौ वृषभध्वजेन।
                                                    यो हेमकुम्भस्तननिस्सृतानां
                                                    स्कन्दस्य मातु: पयसां रसज्ञ:।।३६।।
पदच्छेद: – पुत्रीकृतोऽसौ – पुत्रीकृत: + असौ।
अन्वय:                         अन्वयार्थ:
पुर:                               – अग्रत:
अमुं देवदारुं                    – इमं देवदारुनामकं वृक्षं
पश्यसि                           – वीक्ष्यसे
य: असौ                          – य: अयं
वृषभध्वजेन                    – वृषभवाहनेन शिवेन
पुत्रीकृत:                        – पुत्रत्वेन स्वीकृत:
स्कन्दस्य मातु:               – कुमारस्य मातु:
हेमकुम्भस्तननि:सृतानां    – हेमकुम्भस्तनाभ्यां नि:सृतानां
पयसां                          – क्षीराणां, नीराणां।
रसज्ञ: (भवति)              – स्वादु ज्ञातवान् (भवति) (पुर: स्थितोऽयं देवदारु: शिवेन पुत्रीकृत:)
सार: – हे राजन्, त्वं अग्रतो एनं देवदारुवृक्षं पश्यसि खलु? अयं पार्वतीपरमेश्वराभ्यां पुत्रत्वेन स्वीकृत:। यथा
पार्वतीदेवी स्कन्दं वात्सल्येन स्तन्यं पाययति स्म, तथा जलसेचनेन एनं देवदारुं परिपालयति
हेमकुम्भसदृशाभ्यां स्तनाभ्यां स्कन्दं पयसा पाययति। हेमकुम्भमेव स्तनं, तेन देवदारुं जलेन प्रवर्धयति।
विग्रह: – रसज्ञ: – रसं जानातीति रसज्ञ:।
पुत्रीकृत: – अपुत्रं पुत्रं सम्पद्यमानं कृत:।
वृषभध्वजेन – वृषभ: ध्वज: यस्य स: वृषभध्वज:, तेन।
क्रिया – पश्यसि – दृशिर् प्रेक्षणे पर-लट्-म-पु-ए-व।
पश्यसि – पश्यथ: – पश्यथ।
३७. पार्वती एनं देवदारुं दृष्ट्वा शुशोच।
                                                    कण्डूयमानेन कटं कदाचि-
                                                     द्वन्यद्विपेनोन्मथिता त्वगस्य।
                                                     अथैनमद्रेस्तनया शुशोच
                                                     सेनान्यमालीढमिवासुरास्त्रै:।।३७।।
पदच्छेद: – अथैनमद्रेस्तनया – अथ + एनम् + अद्रे: + तनया।
त्वगस्य – त्वक् + अस्य।
वन्यद्विपेनोन्मथिता – वन्यद्विपेन अ उन्मथिता।
अन्वय:         अन्वयार्थ:
कदाचित्        – एकदा
कटं              – कपोलं
कण्डूयमानेन  – घर्षयता
वनद्विपेन         – वनगजेन
अस्य त्वक्      – अस्य देवदारुवृक्षस्य त्वक््
उन्मथिता        – उत्पाटिता
अथ              – तदनन्तरं
अद्रे: तनया    – पार्वती
असुरास्त्रै:      – दैत्यास्त्रै:
आलीढं         –  क्षतं
सेनान्यमिव    – सेनापतिं स्कन्दमिव
एनं                – व्रणीतं अमुं तरुं दृष्ट्वा
शुशोच           – शोचितवती।
सार: – एकदा केनचित् गजेन देवदारुवृक्षस्य त्वक् कपोलघर्षणेन उत्पाटिता। दैत्यास्त्रै: व्रणितस्य कुमारस्य
(सुब्रह्मण्यस्य) अवस्थायां यथा पार्वती तथा एनं देवदारुं प्रति शुशोच।
विग्रह: – द्विप: – द्वाभ्यां पिबतीति द्विप:।
क्रिया – शुशोच – शुच् शोके पर-लिट्-प्र-पु-ए-व।
शुशोच – शुशुचतु: – शुशुचु:।

३८. वनद्विपानां निवारणार्थं अत्राहं नियुक्तः।
                                                तदा प्रभृत्येव वनद्विपानां
                                                त्रासार्थमस्मिन्नहमद्रिकुक्षौ।
                                                 व्यापारित: शूलभृता विधाय
                                                 सिंहत्वमङ्कागतसत्ववृत्ति:।।३८।।
पदच्छेद: – प्रभृत्येव – प्रभृति + एव।
अस्मिन्नहम् – अस्मिन् + अहम्।
त्रासार्थमस्मिन्नहमद्रिकुक्षौ – त्रासार्थम् + अस्मिन् + अहम् +अद्रिकुक्षौ।
अन्वय:                  अन्वयार्थ:
तदा प्रभृति               – तत्कालात् आरभ्य एव
वनद्विपानां त्रासार्थं      – वनगजानां भयार्थं
शूलभृता                   – शिवेन
अङ्कागतसत्ववृत्ति:        – समीपमागतप्राणिभक्षणशील: एव
सिंहत्वं                        – केसरित्वं
विधाय                         – कृत्वा
अस्मिन् अद्रिकुक्षौ         – एतस्मिन् पर्वतगह्वरे
अहं व्यापारित:              – अहं नियुक्त:।
सार: – ‘सिंहरूपधारिणा समीपागतजन्तुभोजिना त्वया वनगजेभ्य: अयं वृक्ष: रक्षणीय:’इति मत्स्वामिन: शिवस्य
आज्ञा। तदारभ्य अस्यां गुहायां निवसामि। (इति सिंह: राजानमवदत्)
विग्रह: – शूलभृता – शूलं बिभर्ति इति शूलभृत्, तेन।
सत्ववृत्ति: – सत्वै: वृत्ति: यस्य स: सत्ववृत्ति:।
सिंहत्वम् – सिंहस्य भाव: सिंहत्वम्।

३९. इयं धेनु: क्षुधितस्य मम तृप्त्यै अलम्।
                                   तस्यालमेषा क्षुधितस्य तृप्त्यै
                                     प्रदिष्टकाला परमेश्वरेण।
                                     उपस्थिता शोणितपारणा मे
                                      सुरद्विषश्चाद्रमसी सुधेव।।३९।।
पदच्छेद: – सुधैव – सुधा + एव।
तस्यालम् – तस्य + अलम्।
सुरद्विषश्चान्द्रमसी – सुरद्विष: + चान्द्रमसी।
अन्वय:                अन्वयार्थ:
परमेश्वरेण            – शिवेन
प्रदिष्टकाला          – निर्दिष्टसमयं यावत्
उपस्थिता             – सम्प्राप्ता
एषा शोणितपारणा  – इयं रक्तपारणा (गोरूपा) (पारणा तु व्रतावसाने समाप्तिरूपकं पानीयस्य नाम)
सुरद्विप:              – देवारीणाम् (दैत्यानां)
चान्द्रमसी            – चन्द्रसम्बन्धिनी
सुधा इव             – अमृतमिव
मे तृप्त्यै               – मम तृप्त्यर्थं
अलम्                 – पर्याप्तमस्ति।
सार: – अत: परमेश्वरेण प्रदत्ता एषा धेनु: मम पारणासमये प्राप्ता एव। देववैरिणां चान्द्रमसी सुधा इव एषा मम
तृप्त्यै पर्याप्ता अस्ति।
अलङ्कार: – उपमा।
विग्रह: – चान्द्रमसी – चन्द्रमस: इयम्।
क्षुधितस्य – क्षुत् अस्य अस्तीति क्षुधित:, तस्य।
परमेश्वरेण – परम: ईश्वर: परमेश्वर:, तेन।

४॰. त्वं लज्जां विहाय गच्छ।
स त्वं निवर्तस्व विहाय लज्जां
गुरोर्भवान् दर्शितशिष्यभक्ति:।
शस्त्रेण रक्ष्यं यदशक्यरक्षं
न तद्यश: शस्त्रभृतां क्षिणोति।।४॰।।
पदच्छेद: – गुरोर्भवान् – गुरो: + भवान्।
यदशक्यरक्षम्– यत् + अशक्यरक्षम्।
अन्वय:                           अन्वयार्थ:
स: त्वं                           – तादृश: (शत्रुनाशने समर्थ:) भवान्
लज्जां विहाय                    – व्रीडां परित्यज्य
निवर्तस्व                          – प्रतिगच्छ
भवान्                             – त्वं
गुरो: दर्शितशिष्यभक्ति:      – गुरुं वसिष्ठं प्रति प्रकाशितभक्ति: अस्ति
यद् शस्त्रेण अशक्यरक्ष्यं      – यद् आयुधेन अपि रक्षितुमशक्यं
तद् रक्ष्यं                        – तद् संरक्षणीयं वस्तु नष्टं चेदपि
शस्त्रभृतां यश:                 – शस्त्रधारिणां कीर्तिं
न क्षिणोति                      – न हिनस्ति।
सार: – गुरुधनस्य रक्षणे तव श्रद्धा महती। अत: लज्जाम् उपेक्ष्य गच्छ। यद् आयुधेनापि रक्षितुम् अशक्यं वस्तु
नष्टं चेदपि तत् शस्त्रधारिणां कीर्तिं न हिनस्ति।
विग्रह: – रक्ष्यं – रक्षितुं योग्यम्।
शस्त्रभृतां – शस्त्रं विभर्ति इति शस्त्रभृत्, तेषाम्।
क्रिया – निवर्तस्व – नि अ वृतु वर्तने आत्म लोट्-म-पु-ए-व।
निवर्तस्व – निवर्तेथाम् – निवर्तध्वम्।

पुनरावृत्तिः (Recap)

  • सिंह: हठात् धेनुं चकर्ष।
  • तदा द्विगुणीभूतो गो: विलापप्रतिध्वनि: राज्ञ: दृÏष्ट रश्मिभि: आकृष्टा इव निवर्तयामास।
  • चापसारी स दिलीप: पाटलवर्णायां गवि स्थितं केसरिणं, धातुमय्यां अधित्यकायां स्थितं लोध्रवृक्षं यदा, तदा ददर्श। तत: सिंहतुल्यपराक्रमः शरणागतवत्सलःसराजा दिलीपः वध्यस्य सिंहस्य वधाय शरमुद्धर्तुं ऐच्छन्।
  • तदर्थं प्रहर्तु: तस्य दक्षिण: कर: नखकान्त्या भूषितकङ्कपत्रे तेन शोेभितसायकपुङ्खे चित्रार्पित इव निश्चलो जात:।
  • बाहुप्रतिष्ठम्भेन प्रवृद्धकोप: राजा मन्त्रौषधादिना निरुद्धवीर्य: सर्प इव स्वतेजसा अन्त: अदह्यत।

वस्तुनिष्ठप्रश्नाः (Objective type questions)

१. गोरीगुरोर्गह्वरमाविवेश – का?
२. तदीयमाक्रन्दितमार्तसाधो: – आर्तसाधु: क:?
३. ततो मृगेन्द्रस्य मृगेन्द्रगामी – मृगेन्द्रगामी क:?
४. चित्रार्पितारम्भ इवावतस्थे – क:?
५. बाहुप्रतिष्टम्भ विवृद्धमन्यु: – क:?

एकेन वाक्येन द्वाभ्यां वा उत्तराणि लिखत।(Answer the following questions in one or two sentences)

१.. गोरीगुरो: गह्वरमाविवेश – का? किमर्थम्?
२. प्रसह्य सिंह: किल तां चकर्ष – काम्? कदा?
३. धनुर्धर: केसरिणं ददर्श – कीदृशं केसरिणम्?

निर्दिष्टाभ्यासः (Assignments)

. उद्धर्तुमैच्छत् प्रसभोद्धृतारि: -विशदयत।
२. कालिदासस्य रघुवंशमहाकाव्ये तृतीयसर्गे वर्तमानं षÏट्वशतिः श्लोकादारभ्य पञ्चÏस्त्रशत् श्लोकपर्यन्तं भागं पठन्तु।

उत्तराणि (Answer to Objective type questions)

१.नन्दिनी।
२. नृप:।
३. दिलीप:।
४. दिलीपस्य कर:।
५. राजा।

अधिकवाचनाय ग्रन्थाः (suggested Readings)

१.कालिदास:, रघुवंशमहाकाव्यम्, सर्गः द्वितीयः, व्याख्या टि.के.रामचन्द्र अय्यर्, आर्.एस्.वाध्यार् आन्ड्
    सन्स्, कल्पात्ति, पालक्काट्,2013।
२.कालिदास:, रघुवंशमहाकाव्यम्, व्याख्या,कुट्टिकृष्णमारार्, मातृभूमि पब्लिक्केषन्स्, कोट्टयम्।
३. कालिदासः, रघुवंशमहाकाव्यम्,हिंदी टीका, श्रीब्रह्मशङ्करमिश्रः साहित्यशास्त्री.चौखम्बा संस्कृतसीरीज़ बनारस।